Αν θελήσουμε να εκτιμήσουμε το βαθμό προόδου μιας κοινωνίας, δεν έχουμε παρά να μελετήσουμε το βαθμό στον οποίο ανέπτυξε η κοινωνία αυτή την παιδεία της. Αυτό ισχύει ασφαλώς και για τη Βατούσα και πρέπει να θεωρείται ευτυχής συγκυρία το ότι προσφέρεται η δυνατότητα στον κάθε μελετητή να το επιχειρήσει με βάση τα πολλά αυθεντικά στοιχεία που παρέχουν οι πηγές και κυρίως το αρχείο του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.
Σύμφωνα, λοιπόν, με τα στοιχεία αυτά το πρώτο σχολείο λειτούργησε στη Βατούσα το 1841 σε μεγάλο σπίτι που αγοράστηκε από την Κοινότητα. Η δεκαετία του 1840 είναι η περίοδος κατά την οποία γενικεύεται η διάδοση της παιδείας στην επαρχία Μυθήμνης χάρη στις φιλότιμες προσπάθειες του φιλόμουσου και ανακαινιστή μητροπολίτη Ιακώβου Παλαιολόγου.
Βέβαια πρέπει να δεχτούμε ότι και πριν από την ίδρυση αυτού του σχολείου υπήρχε στη Βατούσα, όπως και άλλα χωριά του νησιού, κάποιας μορφής εκπαίδευση. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι καθ’ όλη την περίοδο της δουλείας λειτουργούσαν τα λεγόμενα γραμματοδιδασκαλεία ή παπαδικά, όπου κάποιος αυτοσχέδιος δάσκαλος, συνηθέστατα ιερέας, πρόσφερε σε κάποιους μαθητές στοιχειώδεις γνώσεις ανάγνωσης, γραφής και αριθμητικής. Έτσι πράγματι εξηγείται η παρουσία ανθρώπων στη Βατούσα, ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα, που γνώριζαν όχι μόνο να υπογράφουν, αλλά και να συντάσσουν έγγραφα ορθογραφημένα και με αξιοπρόσεχτη δομή του λόγου.
Το νέο σχολείο προσήλκυσε το ενδιαφέρον και την φροντίδα των πολιτών. Αξιοπρόσεχτο είναι ότι σε όλες τις σωζόμενες διαθήκες αναγράφονται σημαντικές δωρεές προς αυτό, ενώ κύριος χορηγός παρέμενε η Κοινότητα.
Το σχολείο ήταν αλληλοδιδακτικό. Ο θεσμός των αλληλοδιδακτικών σχολείων εγκαινιάστηκε από τον Καποδίστρια και εφαρμόστηκε ως το 1880. Σύμφωνα με την αλληλοδιδακτική μέθοδο οι μεγαλύτεροι και ικανότεροι μαθητές δίδασκαν τους νεότερους και λιγότερο ικανούς και τηρούσαν την τάξη. Πρέπει ακόμα να προσθέσουμε ότι, σύμφωνα με στοιχεία που μας παρέχει συμφωνητικό πρόσληψης δασκάλου του 1850, ο δάσκαλος (αλληλοδιδάσκαλος) προσλαμβάνεται από τον Έφορο του σχολείου για ένα χρόνο, με ετήσιες αποδοχές που έφταναν 3.000 γρόσια (το μαστορικό μεροκάματο αντιστοιχούσε σε δέκα περίπου γρόσια) και με συνολικές διακοπές είκοσι μόνο ημερών .
Στις 16 Μαρτίου του 1864 η Κοινότητα Βατούσας σε οικόπεδο που δωρίσθηκε από το μεγάλο ευεργέτη Νικόλαο Μπαλτζή εγκαινιάζει την οικοδόμηση νέου μεγάλου διδακτηρίου. Πρόκειται για διδακτήριο που σώζεται ως σήμερα άριστα συντηρημένο και συνεχίζει εδώ ενάμιση και πλέον αιώνα να καλύπτει τις εκπαιδευτικές ανάγκες του χωριού. Θεωρείται το μόνο σωζόμενο σήμερα διδακτήριο στη Λέσβο με σχέδιο οθωμανικής περιόδου.
Η 20η Φεβρουαρίου του 1871 είναι ξεχωριστή ημέρα για την εκπαίδευση της Βατούσας, καθόσον την ημέρα αυτή ιδρύεται η «Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης Βατούσης εν Κωνσταντινουπόλει».
Οι Φιλεκπαιδευτικές Αδελφότητες εντάσσονται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο σωματείων του απόδημου ελληνισμού που ιδρύθηκαν, τα πιο πολλά την πρώτη πενταετία του 1870, στην Κων/πολη κυρίως, αλλά και σε όλη τη Μ. Ασία με κύριο σκοπό να βοηθήσουν στην επιβίωση και την πρόοδο του έθνους.
Σκοπός της Αδελφότητας ήταν η ίδρυση και συντήρηση Σχολαρχείου και Παρθεναγωγείου στη Βατούσα. Για την υλοποίηση αυτού του σκοπού συγκεντρώθηκε αμέσως το ποσό των χιλίων χρυσών οθωμανικών λιρών από τους τόκους των οποίων μπορούσε άνετα να μισθοδοτείται το απαραίτητο διδακτικό προσωπικό. Εκτός από το προϊόν του τοκισμού του μεγάλου αυτού κεφαλαίου, έσοδα της Αδελφότητας αποτελούσαν και οι συνδρομές των μελών (αδελφών), οι δωρεές των πολιτών κ. α. Η έδρα του σωματείου αυτού πρέπει πολύ σύντομα να μεταφέρθηκε από την Κων/πολη στη Βατούσα.
Τη δεκαετία του 1880 το Παρθεναγωγείο απέκτησε δικό του διδακτήριο με δαπάνες της Κοινότητας αλλά και με χρήματα που προήλθαν από την ομογένεια της Πόλης. Το κτήριο διατηρείται ως σήμερα καλά συντηρημένο και χρησιμοποιείται ως κοινοτικός ξενώνας.
Η Αδελφότητα συνέχισε να λειτουργεί, αλλά, άγνωστο γιατί, με ελαττωμένες τις οικονομικές της δυνατότητες, ώστε να ανταποκρίνεται με πολλή δυσκολία στους σκοπούς της. Τη λύση ήρθε το 1898 να δώσει η δωρεά των δύο χιλιάδων χρυσών λιρών Αγγλίας του Αρχιμανδρίτη Γρηγορίου Γώγου. Χάρη σ’ αυτή τη δωρεά τα σχολεία της Βατούσας είναι τα μόνα σε όλη την Επαρχία Μυθήμνης που εξασφαλίζουν τους πόρους για την απρόσκοπτη λειτουργία τους, σύμφωνα με αναφορά στο Υπουργείο του Μητροπολίτη Μυθήμνης του 1899. Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι από το 1871 ως τις αρχές της δεκαετίας του 1910 λειτουργούν στη Βατούσα το Αλληλοδιδακτικό που απέβαλε στη συνέχεια το χαρακτήρα του και λειτουργούσε ως Αρρεναγωγείο, το Παρθεναγωγείο και η Ελληνική Σχολή, ενώ προς το τέλος προστίθεται και Νηπιαγωγείο με 63 νήπια. Αυτό το προνόμιο των τεσσάρων σχολείων ελάχιστα χωριά της Λέσβου το απολαμβάνουν.
Το 1917 με κυβερνητική απόφαση ιδρύεται ιδιοσυντήρητο διτάξιο Ημιγυμνάσιο που καλύπτει τις εκπαιδευτικές ανάγκες των νέων όχι μόνο της Βατούσας αλλά και των γύρω χωριών. Διευθυντής ο Ιάκωβος Αναστασιάδης που από το 1870, με μικρή διακοπή, προσφέρει πολύτιμες υπηρεσίες ως ελληνοδιδάκαλος.
Για τη στήριξη της λειτουργίας του Ημιγυμνασίου ιδρύεται από ομογενείς Βατουσαίους στις 11 Νοεμβρίου του 1917 στη Βοστώνη με την επωνυμία «Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης Βατουσαίων εν Βοστώνη Η ΠΡΟΟΔΟΣ». Ύστερα από δύο χρόνων λειτουργία οι ομογενείς με επιστολή τους ζητούν να μεταφερθεί η έδρα της Αδελφότητας στη Βατούσα. Ιδρύεται νέο σωματείο με τη επωνυμία «Φιλεκπαιδευτικόν Σωματείον Η ΠΡΟΟΔΟΣ εν Βατούση» που λειτουργεί παράλληλα με αυτό της Βοστώνης. Εγγράφεται πολύ σημαντικός αριθμός μελών (159), όταν ο συνολικός αριθμός των μαθητών κυμαινόταν από 18-33, που στηρίζουν με μεγάλο ενθουσιασμό τη λειτουργία του σχολείου και, ενώ ετοιμάζονται το 1926 για την προσθήκη τρίτης τάξης, το Ημιγυμνάσιο με κυβερνητική απόφαση, αν και ιδιοσυντήρητο, καταργείται, ενώ διαλύεται και το σωματείο ύστερα από τέσσερα χρόνια και παραδίδει το σημαντικό υπόλοιπο του ταμείου του στο Ταμείον Εκπαιδευτικής Προνοίας.
Το 1929 τα σχολεία συγχωνεύονται στο Μικτόν Δημοτικόν Σχολείον Βατούσης, οπότε γίνεται και η προέκταση και νέα διαρρύθμιση του διδακτηρίου, για να στεγαστεί ο συνολικός αριθμός των μαθητών που ανέρχεται στους 190. Ο αριθμός αυτός αυξάνεται το 1937 στους 291. Το 1956 επιστρέφει στους 197 και απ’ εκεί ακολουθείται φθίνουσα πορεία, για να φτάσει ύστερα από μια εικοσαετία στους 42. Σήμερα δυστυχώς το ιστορικό σχολείο αντιμετωπίζει τον κίνδυνο της κατάργησης. Η αδυσώπητη πραγματικότητα της μετανάστευσης και της υπογεννητικότητας έχει αποδεκατίσει ανελέητα τους μαθητές του.
Π Η Γ Ε Σ
Αρχείο του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Βατούσης
Αρχείο της Κοινότητας Βατούσης
Αρχείο του Δημοτικού Σχολείου Βατούσης
Αρχείο Μητροπόλεως Μυθήμνης, 2ος και 3ος κώδικας
Αρχείο Εκπολιτιστικού Συλλόγου Βατούσης Η ΠΡΟΟΔΟΣ
Κανονισμός της Ελληνικής Σχολής και του Γωγείου Παρθεναγωγείου Βατ
Εφημερίδα «Νεολόγος Κων/πόλεως»